⮪ All Articles & Stories

ऋषिभाव क्या है? क्या सिर्फ एक ऋषि के घर जन्म लेने से कोई ऋषि हो जाता है?

 गोमती नदीके तटपर हिमवान् पर्वतके प्रान्तमें एक राज्य था। उस राज्यका राजा अत्यन्त धर्मवान्, गुणनिधि, नीतिमान्, यशस्वी तथा समृद्धिसम्पन्न था। उस राजाका नाम 'रथवीति' था। गोमती उदकवती नदी है। गोमती जगत्-पावनी है। गोमतीके किनारेपर रथवीति राजाका राज्य था।

एष क्षेति रथवीतिर्मघवा गोमतीरनु । पर्वतेष्वप श्रितः ।

राजा धर्मपरायण होनेके साथ-साथ यज्ञपरायण भी थे। उन्होंने एक यज्ञका आयोजन किया और उस यज्ञको सम्पन्न करानेके लिये राजाने अत्रिवंशज 'दा' ऋषिको बुलाया। दार्ध्य ऋषि अपने पुत्रके साथ रथवीति राजाके यहाँ यज्ञ सम्पन्न कराने गये। यज्ञका अनुष्ठान प्रारम्भ हुआ। उस यज्ञानुष्ठानके क्रममें दार्भ्य ऋषिने राजा रथवीतिकी सुशील, सुन्दर एवं गुणवती पुत्रीको देखा और यह विचार किया कि यह उनकी पुत्रवधू होनेके योग्य है। इसलिये यज्ञ समाप्ति के पश्चात् दार्ध्य ऋषिने राजासे अपनी इच्छा प्रकट की।

उत मे वोचादिति सुतसोमे रथवीतौ। न कामो अप वेति मे ।

राजाने ऋषिके इस प्रस्तावपर अपनी पत्नीके साथ विचार-विमर्श किया और राजा रथवीति और उसकी पत्नी दाय ऋषिके समीप आये। राजाकी पत्नीने उनसे कहा 'हे ऋषिवर! अबतक हमारे वंशकी कन्याएँ 'ऋषिभाव' प्राप्त सत्पुरुषोंको ही प्रदान की गयी हैं। इसलिये यदि ऋषिपुत्र ऋषित्व - परमभावको प्राप्त कर ले, तो उसका विवाह हम अपनी कन्यासे करायेंगे।'

राजाकी पत्नीसे यह वचन सुनकर दार्भ्य ऋषिके पुत्रने 'ऋषिभाव' प्राप्त करनेका संकल्प किया। दार्ध्य ऋषिके पुत्रका नाम 'श्यावाश्व' (श्यायाश्व) था। ऋषिपुत्र श्यावाश्व दृढ़ संकल्पके साथ घोर तपस्या और सत्यनिष्ठ आचरण सम्पन्न करनेमें मन-वाणी और कर्मसे प्रवृत्त हुए।

हमें यहाँ विचार करना चाहिये कि ऋषिभाव क्या है ? ऋषित्व क्या है? 'वेद' अपौरुषेय हैं और ऋषि के हैं, जो वैदिक मन्त्रोंका, ऋचाओंका मन्त्रवाक्योंका साक्षात् दर्शन करते हैं। 'निरुक्त' में 'ऋषि' शब्दको व्याख्या करते हुए कहा गया है— ऋषिदर्शनात् ॥ अर्थात् ऋषि वह है, जो त्रिकालदर्शी है। जो भूत, भविष्य और वर्तमानको एक ही समयमें समग्र रूपसे देखे। इसको 'ऋतम्भरा प्रज्ञा' के रूपमें भी प्रतिपादित किया जाता है। 'ऋ' का अर्थ है सार्वलौकिक, सार्वकालिक, त्रिकाल अबाधित सत्य और उस सत्यको जानकर उस ज्ञानशक्तिसे जगत्-मिथ्यात्व-निश्चयको प्राप्त होनेवाला हो ऋषिभावको प्राप्त हो जाता है।
ऋषि मन्त्रद्रष्टा तो हैं ही 'ऋषयो मन्त्रद्रष्टारः ' मन्त्रके द्रष्टा ऋषि हैं। वेदमन्त्रोंका साक्षात् दर्शन उन्हें होता है। साथमें ऋषि आत्मद्रष्टा होते हैं। ऋषि ब्रह्मद्रष्टा होते हैं। ऋषि तो वह है; जो दृश्य, द्रष्टा और दर्शन इस त्रिपुटीरहित तत्त्वका द्रष्टा है।

दाय ऋषिके पुत्र श्यावाश्व' की तपश्चर्या और साधनासे यथासमय मरुद्गणोंने उन्हें ऋषिभाव-प्राप्तिका आशीर्वाद प्रदान किया। 'श्यावाश्व' ने मरुद्गणोंकी जो स्तुति की है, वह इस प्रकार है। यथा —

परा वीरास एतन मर्यासो भद्रजानयः अग्नितपो यथासथ ॥

इस मन्त्रका अर्थ है - हे वीरो, शत्रुसंहारको, हे मनुष्योंके लिये कल्याण करनेवालो, हे शोभन जन्मवालो, मरुत्पुत्रो ! तुम लोग अग्नितप्त ताम्रकी तरह प्रदीप्त दृष्ट होते हो। इस प्रकार श्यावाश्वने मरुद्गणोंकी स्तुति की और मरुद्गणोंने उसकी तपश्चर्या, सत्यनिष्ठा तथा साधन परायणताको देखकर उसे ऋषिभाव प्राप्त होनेका आशीर्वाद दिया।

यथा सनत्साश्व्यं पशुमुतगव्यं शतावयम् ।
श्यावाश्वस्तुताय या दोर्वीरायोपबर्बृहत् II

श्यावाश्वके ऋषिभाव-परमभावको प्राप्त होनेके बाद ऋषिभावके प्रभावसे श्यावाश्वका मुखमण्डल शोभायमान हो उठा। वह तेजस्वी हुआ और अपने पिताके पास आया, उसके पहले ही उसकी 'यश-कीर्ति' सर्वत्र पहुँची थी। राजा रथवीतिने भी परिवारसमेत आकर 'ऋषि श्यावाश्व' सम्बोधनके साथ ही उनका स्वागत किया और उन्हें गृहस्थाश्रममें प्रवेशहेतु अपनी सुशील, सुयोग्य कन्या प्रदान की। ऋषि श्यावाश्व जीवनक्रमके साथ अन्तमें मोक्षको प्राप्त हुए।

यहाँपर बोधके योग्य बात यह है कि ऋषिकुलमें जन्म होना और ऋषि भाव- परमभावको प्राप्त होना-ये दोनों बातें अलग हैं। ऋषिभावको प्राप्त होनेके लिये सत्यनिष्ठा, तपश्चर्या, दृढ़संकल्प, ज्ञानसाधनाकी आवश्यकता है। पाणिनीय व्याकरणकी दृष्टिसे गतिका अर्थ ज्ञान मानकर गत्यर्थक 'ऋष्' धातुसे 'इगुपधात्कित्' (उणादि ४ । ११९)
इस सूत्रसे 'इन्' प्रत्यय करनेसे 'ऋषि' शब्द बनता है। महर्षि याज्ञवल्क्य कहते हैं।

यथा येन च ऋषिणा दृष्टो मन्त्रः सिद्धिश्च तेन वै।
मन्त्रेण तस्य सम्प्रोक्त ऋषिभावस्तदात्मकः ॥

जो मन्त्र जिस ऋषिसे देखा गया, उस ऋषिके स्मरणपूर्वक यज्ञादिमें मन्त्रका प्रयोग करनेसे फलकी प्राप्ति होती है और मन्त्रानुष्ठान करनेवालेको 'ऋषिभाव' प्राप्त होता है।

सर्वानुक्रमसूत्रमें महर्षि कात्यायन प्रकट करते हैं 'द्रष्टारः ऋषयः स्मर्तारः ॥

मन्त्रोंके द्रष्टा अथवा स्मर्ता ही ऋषि कहलाते हैं। जो मन्त्रद्रष्टा है, वही ऋषि है। वेदोंमें वर्णित गृत्समद, वामदेव, विश्वामित्र, अत्रि, वसिष्ठ, भृगु, भरद्वाज, कण्व अगस्त्य, याज्ञवल्क्य, अंगिरा आदि ऋषि । पूर्वसे ही विद्यमान वेदवाणीके ऋषियोंमें प्रविष्ट होनेका वर्णन इस प्रकार है

यज्ञेन वाचः पदवीयमायन्
तामन्वविन्दन् नृषिषु प्रविष्टाम् ।

जो अतीन्द्रिय द्रष्टा है, वह ऋषि है। उसे ही ऋषिभाव- परमभाव प्राप्त होता है। हम भी प्रार्थना करते हैं 'हे परमात्मन् । हमें भी ऋषिभाव प्राप्त हो' कुविन्मा गोपाङ्करसे जनस्य कुविद्राजानं मघवन्नृजीषिन् । कुविन्म ऋषिं पपिवांसं सुतस्य कुविन्मे वस्वो अमृतस्य शिक्षाः ॥

इस मन्त्रसे हम यह समझ सकते हैं कि ऋषियोंने मन्त्रगत ज्ञानके साथ मन्त्रोंको भी समाधिदशामें अपने विशुद्ध अन्तःकरणमें प्राप्त किया है।



rishibhaav kya hai? kya sirph ek rishi ke ghar janm lene se koee rishi ho jaata hai?

 gomatee nadeeke tatapar himavaan parvatake praantamen ek raajy thaa. us raajyaka raaja atyant dharmavaan, gunanidhi, neetimaan, yashasvee tatha samriddhisampann thaa. us raajaaka naam 'rathaveeti' thaa. gomatee udakavatee nadee hai. gomatee jagat-paavanee hai. gomateeke kinaarepar rathaveeti raajaaka raajy thaa.

esh ksheti rathaveetirmaghava gomateeranu . parvateshvap shritah .

raaja dharmaparaayan honeke saatha-saath yajnaparaayan bhee the. unhonne ek yajnaka aayojan kiya aur us yajnako sampann karaaneke liye raajaane atrivanshaj 'daa' rishiko bulaayaa. daardhy rishi apane putrake saath rathaveeti raajaake yahaan yajn sampann karaane gaye. yajnaka anushthaan praarambh huaa. us yajnaanushthaanake kramamen daarbhy rishine raaja rathaveetikee susheel, sundar evan gunavatee putreeko dekha aur yah vichaar kiya ki yah unakee putravadhoo honeke yogy hai. isaliye yajn samaapti ke pashchaat daardhy rishine raajaase apanee ichchha prakat kee.

ut me vochaaditi sutasome rathaveetau. n kaamo ap veti me .

raajaane rishike is prastaavapar apanee patneeke saath vichaara-vimarsh kiya aur raaja rathaveeti aur usakee patnee daay rishike sameep aaye. raajaakee patneene unase kaha 'he rishivara! abatak hamaare vanshakee kanyaaen 'rishibhaava' praapt satpurushonko hee pradaan kee gayee hain. isaliye yadi rishiputr rishitv - paramabhaavako praapt kar le, to usaka vivaah ham apanee kanyaase karaayenge.'

raajaakee patneese yah vachan sunakar daarbhy rishike putrane 'rishibhaava' praapt karaneka sankalp kiyaa. daardhy rishike putraka naam 'shyaavaashva' (shyaayaashva) thaa. rishiputr shyaavaashv dridha़ sankalpake saath ghor tapasya aur satyanishth aacharan sampann karanemen mana-vaanee aur karmase pravritt hue.

hamen yahaan vichaar karana chaahiye ki rishibhaav kya hai ? rishitv kya hai? 'veda' apaurushey hain aur rishi ke hain, jo vaidik mantronka, richaaonka mantravaakyonka saakshaat darshan karate hain. 'nirukta' men 'rishi' shabdako vyaakhya karate hue kaha gaya hai— rishidarshanaat .. arthaat rishi vah hai, jo trikaaladarshee hai. jo bhoot, bhavishy aur vartamaanako ek hee samayamen samagr roopase dekhe. isako 'ritambhara prajnaa' ke roopamen bhee pratipaadit kiya jaata hai. 'ri' ka arth hai saarvalaukik, saarvakaalik, trikaal abaadhit saty aur us satyako jaanakar us jnaanashaktise jagat-mithyaatva-nishchayako praapt honevaala ho rishibhaavako praapt ho jaata hai.
rishi mantradrashta to hain hee 'rishayo mantradrashtaarah ' mantrake drashta rishi hain. vedamantronka saakshaat darshan unhen hota hai. saathamen rishi aatmadrashta hote hain. rishi brahmadrashta hote hain. rishi to vah hai; jo drishy, drashta aur darshan is triputeerahit tattvaka drashta hai.

daay rishike putr shyaavaashva' kee tapashcharya aur saadhanaase yathaasamay marudganonne unhen rishibhaava-praaptika aasheervaad pradaan kiyaa. 'shyaavaashva' ne marudganonkee jo stuti kee hai, vah is prakaar hai. yatha —

para veeraas etan maryaaso bhadrajaanayah agnitapo yathaasath ..

is mantraka arth hai - he veero, shatrusanhaarako, he manushyonke liye kalyaan karanevaalo, he shobhan janmavaalo, marutputro ! tum log agnitapt taamrakee tarah pradeept drisht hote ho. is prakaar shyaavaashvane marudganonkee stuti kee aur marudganonne usakee tapashcharya, satyanishtha tatha saadhan paraayanataako dekhakar use rishibhaav praapt honeka aasheervaad diyaa.

yatha sanatsaashvyan pashumutagavyan shataavayam .
shyaavaashvastutaay ya dorveeraayopabarbrihat II

shyaavaashvake rishibhaava-paramabhaavako praapt honeke baad rishibhaavake prabhaavase shyaavaashvaka mukhamandal shobhaayamaan ho uthaa. vah tejasvee hua aur apane pitaake paas aaya, usake pahale hee usakee 'yasha-keerti' sarvatr pahunchee thee. raaja rathaveetine bhee parivaarasamet aakar 'rishi shyaavaashva' sambodhanake saath hee unaka svaagat kiya aur unhen grihasthaashramamen praveshahetu apanee susheel, suyogy kanya pradaan kee. rishi shyaavaashv jeevanakramake saath antamen mokshako praapt hue.

yahaanpar bodhake yogy baat yah hai ki rishikulamen janm hona aur rishi bhaava- paramabhaavako praapt honaa-ye donon baaten alag hain. rishibhaavako praapt honeke liye satyanishtha, tapashcharya, dridha़sankalp, jnaanasaadhanaakee aavashyakata hai. paanineey vyaakaranakee drishtise gatika arth jnaan maanakar gatyarthak 'rish' dhaatuse 'igupadhaatkit' (unaadi 4 . 119)
is sootrase 'in' pratyay karanese 'rishi' shabd banata hai. maharshi yaajnavalky kahate hain.

yatha yen ch rishina drishto mantrah siddhishch ten vai.
mantren tasy samprokt rishibhaavastadaatmakah ..

jo mantr jis rishise dekha gaya, us rishike smaranapoorvak yajnaadimen mantraka prayog karanese phalakee praapti hotee hai aur mantraanushthaan karanevaaleko 'rishibhaava' praapt hota hai.

sarvaanukramasootramen maharshi kaatyaayan prakat karate hain 'drashtaarah rishayah smartaarah ..

mantronke drashta athava smarta hee rishi kahalaate hain. jo mantradrashta hai, vahee rishi hai. vedonmen varnit gritsamad, vaamadev, vishvaamitr, atri, vasishth, bhrigu, bharadvaaj, kanv agasty, yaajnavalky, angira aadi rishi . poorvase hee vidyamaan vedavaaneeke rishiyonmen pravisht honeka varnan is prakaar hai

yajnen vaachah padaveeyamaayan
taamanvavindan nrishishu pravishtaam .

jo ateendriy drashta hai, vah rishi hai. use hee rishibhaava- paramabhaav praapt hota hai. ham bhee praarthana karate hain 'he paramaatman . hamen bhee rishibhaav praapt ho' kuvinma gopaankarase janasy kuvidraajaanan maghavannrijeeshin . kuvinm rishin papivaansan sutasy kuvinme vasvo amritasy shikshaah ..

is mantrase ham yah samajh sakate hain ki rishiyonne mantragat jnaanake saath mantronko bhee samaadhidashaamen apane vishuddh antahkaranamen praapt kiya hai.



You may also like these:

1615 Views

A Beautiful Bhagwad Gita Reader
READ NOW FREE
84 Beautiful Names Of Lord Shri Krishna (with Meaning) – Reading Them Fills The Heart With Love11 Tips For Enhancing Devotional Service For Busy PeopleThe Four Main Vaishnav Sampradayas & ISKCONHow To Cultivate Gratitude For God And Feel Blessed In Life?



Bhajan Lyrics View All

मेरी विनती यही है राधा रानी, कृपा
मुझे तेरा ही सहारा महारानी, चरणों से
श्यामा तेरे चरणों की गर धूल जो मिल
सच कहता हूँ मेरी तकदीर बदल जाए॥
राधे मोरी बंसी कहा खो गयी,
कोई ना बताये और शाम हो गयी,
सांवरिया है सेठ ,मेरी राधा जी सेठानी
यह तो सारी दुनिया जाने है
तुम रूठे रहो मोहन,
हम तुमको मन लेंगे
मेरी करुणामयी सरकार पता नहीं क्या दे
क्या दे दे भई, क्या दे दे
मेरी रसना से राधा राधा नाम निकले,
हर घडी हर पल, हर घडी हर पल।
श्री राधा हमारी गोरी गोरी, के नवल
यो तो कालो नहीं है मतवारो, जगत उज्य
अपनी वाणी में अमृत घोल
अपनी वाणी में अमृत घोल
बृज के नन्द लाला राधा के सांवरिया
सभी दुख: दूर हुए जब तेरा नाम लिया
एक दिन वो भोले भंडारी बन कर के ब्रिज की
पारवती भी मना कर ना माने त्रिपुरारी,
हम राम जी के, राम जी हमारे हैं
वो तो दशरथ राज दुलारे हैं
दाता एक राम, भिखारी सारी दुनिया ।
राम एक देवता, पुजारी सारी दुनिया ॥
राधा कट दी है गलिआं दे मोड़ आज मेरे
श्याम ने आना घनश्याम ने आना
कोई कहे गोविंदा, कोई गोपाला।
मैं तो कहुँ सांवरिया बाँसुरिया वाला॥
राधे राधे बोल, राधे राधे बोल,
बरसाने मे दोल, के मुख से राधे राधे बोल,
कोई कहे गोविंदा कोई गोपाला,
मैं तो कहूँ सांवरिया बांसुरी वाला ।
साँवरिया ऐसी तान सुना,
ऐसी तान सुना मेरे मोहन, मैं नाचू तू गा ।
वृदावन जाने को जी चाहता है,
राधे राधे गाने को जी चाहता है,
बृज के नंदलाला राधा के सांवरिया,
सभी दुःख दूर हुए, जब तेरा नाम लिया।
सब दुख दूर हुए जब तेरा नाम लिया
कौन मिटाए उसे जिसको राखे पिया
तेरे दर पे आके ज़िन्दगी मेरी
यह तो तेरी नज़र का कमाल है,
नटवर नागर नंदा, भजो रे मन गोविंदा
शयाम सुंदर मुख चंदा, भजो रे मन गोविंदा
मेरी करुणामयी सरकार, मिला दो ठाकुर से
कृपा करो भानु दुलारी, श्री राधे बरसाने
गोवर्धन वासी सांवरे, गोवर्धन वासी
तुम बिन रह्यो न जाय, गोवर्धन वासी
मुझे रास आ गया है,
तेरे दर पे सर झुकाना
शिव समा रहे मुझमें
और मैं शून्य हो रहा हूँ
राधे तेरे चरणों की अगर धूल जो मिल जाए
सच कहता हू मेरी तकदीर बदल जाए
हम प्रेम नगर के बंजारिन है
जप ताप और साधन क्या जाने
सावरे से मिलने का सत्संग ही बहाना है ।
सारे दुःख दूर हुए, दिल बना दीवाना है ।

New Bhajan Lyrics View All

राम तुम्हारा नाम सुखों का सार हुआ,
राम लहर में जो डूबा बस वो ही पार हुआ...
कान्हा जी को लाड लडावे यशोदा मैया,
यशोदा मैया रोशनी मैया,
सुनके मै आया सारी बात यार की,
करूंगा मैं श्याम से बात प्यार की,
हो भोले तेरे दर पे आए,
बाबा आस लगाए,
राधे अपनी कृपा की नज़र,
थोड़ी कर दो इधर...