⮪ All भक्त चरित्र

माता सुमित्रा की मार्मिक कथा
माता सुमित्रा की अधबुत कहानी - Full Story of माता सुमित्रा (हिन्दी)

[भक्त चरित्र -भक्त कथा/कहानी - Full Story] [माता सुमित्रा]- भक्तमाल


महाराज दशरथकी रानियोंकी संख्या कहीं तीन सौ साठ और कहीं सात सौ बतायी जाती है। जो भी हो, महारानी कौसल्या पट्टमहिषी थीं और महारानी कैकेयी महाराजको सर्वाधिक प्रिय थीं। शेषमें श्रीसुमित्राजी ही प्रधान थीं। महाराज छोटी महारानीके भवनमें ही प्रायः रहते थे। सुमित्राजीने उपेक्षित प्रायः महारानी कौसल्याके समीप रहना ही उचित समझा। वे बड़ी महारानीको ही अधिक मानती थीं।

पुत्रेष्टि यज्ञ समाप्त होनेपर अग्निके द्वारा प्राप्त चरुका आधा भाग तो महाराजने कौसल्याजीको दे दिया। शेषका आधा कैकेयीजीको प्राप्त हुआ। चतुर्थांश जो शेष था, उसके दो भाग करके महाराजने एक कौसल्या तथा दूसरा कैकेयीजीके हाथोंपर रख दिया। दोनों महारानियोंने अपना-अपना वह भाग सुमित्राजीको प्रदान कर दिया। महाराज यदि सुमित्राजीको भाग देते तो सभी रानियोंको देनेका प्रश्न उठता ।

समयपर माता सुमित्राने दो हेमगौर तेजस्वी पुत्र प्राप्त किये। उनमेंसे कौसल्याजीके दिये भागके प्रभावसे लक्ष्मणजी श्रीरामके तथा कैकेयीजीके दिये भागके प्रभावसे शत्रुघ्नजी भरतजीके अनुगामी हुए। यों चारोंकुमारोंको रात्रिमें माता सुमित्राकी गोदमें ही निद्रा आती थी। सबकी सुख-सुविधाका, लालन-पालनका, क्रीडाका प्रबन्ध माता सुमित्रा ही करती थीं। गोस्वामी तुलसीदासजीने गीतावली में बड़ा सुन्दर वर्णन किया है। अनेक बार माता कौसल्या श्रीरामको अपने पास सुला लेतीं। रात्रिको जगनेपर वे रोने लगते। माता रात्रिमें ही सुमित्राजीके भवनमें पहुँचकर कहतीं- 'सुमित्रा! अपने रामको लो। इन्हें तुम्हारी गोदके बिना नींद ही नहीं आती। देखो तो, रो-रोकर आँखें लाल कर ली हैं।' श्रीराघव सुमित्राजीकी गोदमें जाते ही चुप हो जाते।

बड़े होनेपर प्रभु प्रातः उठकर पिता तथा माताओंको प्रणाम करते। नित्य उन्हें पूछना पड़ता कि मझली माँ कहाँ हैं। क्योंकि राजसदनके समस्त प्रबन्धका निरीक्षण, दास-दासियोंकी नियुक्ति, पूजा तथा दानके लिये सामग्रियोंको प्रस्तुत करना, अतिथियोंको आमन्त्रण दिया गया कि नहीं - यह देखना, दैनिक एवं नैमित्तिक उत्सवों, पूजादिकोंकी व्यवस्था करना - सब सुमित्राजीने अपने ऊपर ले लिया था। इन कार्योंमें व्यस्त रहनेके कारण वे प्रातः काल राजसदनके किसी निश्चित स्थानपर नहीं रहा करती थीं।पितासे वनवासकी आज्ञा पाकर श्रीरामने माता कौसल्यासे तो आज्ञा ली, परंतु सुमित्राजीके समीप वे स्वयं नहीं गये। वहाँ उन्होंने केवल लक्ष्मणजीको भेज दिया। माता कौसल्या अपने पुत्रको रोककर कैकेयीसे विरोध नहीं कर सकती थीं। भगवान के लिये भी माताकी अपेक्षा विमाता कैकेयी शास्त्रके अज्ञानुसार अधिक सम्मान्य थी परंतु सुमीके सम्बन्धमें यह बात नहीं थी। यदि न्यायका पक्ष लेकर वे तेजस्विनी अड़ जायँ तो क्या होगा? वे श्रीरामको वन न जानेकी आज्ञा | निःसङ्कोच दे सकती थीं। उनके रुष्ट होनेपर कोई भी उनका प्रतीकार करनेमें समर्थ नहीं था। लक्ष्मण और शत्रुघ्न दोनों माताके परम आज्ञाकारी थे। इस प्रकारकी असमञ्जसमी स्थिति से बचने के लिये ही श्रीरघुनाथजी सुमित्राजीसे आह लेने नहीं गये। लक्ष्मणजीको आज्ञा माँगनेपर माता सुमित्राने जो आज्ञा दी है, उसे हम श्रीरामचरितमानससे ज्यों-की-त्यों उद्धृत किये देते हैं। माताके विशाल हृदयका इससे विशद परिचय और कहीं भी प्राप्त होना दुर्लभ है।

तात तुम्हारि मातु वैदेही । पिता राम सब भाँति सनेही ।। अवध तहाँ जाँ राम निवासू । तहँ दिवस जहँ भानु प्रकासू
।। जाँ पे सीय रामु बन जाहाँ अवध तुम्हार काजु कछु नाहीं ॥
गुरपितु मातु बंधु सुर साई सेइअहिं सकल प्रान की नाई। रामु प्रानप्रिय जीवन जीके स्वारथरहित सखा सवही के ॥ पूजनीय प्रिय परम जहाँ तें सब मानिअहिं रामके नातें ॥ अस जियें जानि संग बन जाहू। लेहु तात जग जीवन लाडू ॥भूरि भाग भाजनु भयहु मोहि समेत बलि जाउँ । जी तुम्हरे मन छाड़ि लु कीन्ह राम पद ठाउँ । पुत्रवती जुबती जग सोई। रघुपति भगतु जासु सुतु होई ॥ सकल सुकृत कर बड़ फलु एहू राम सीय पद सहज सनेहू ।। रागु रांषु इरिया मदु मोहू। जनि सपनेहुँ इन्ह के बस होहू ।। सकल प्रकार बिकार बिहाई। मन क्रम बचन करेहु सेवकाई ।। तुम्ह कहुँ बन सब भाँति सुपाम्। सँग पितु मातु राम सिय जासू ।। जेहिं न राम बन लहहिं कलेसू। सुत सोड़ करे इह उपदेस् ।

माताने इस प्रकार पुत्रको केवल आज्ञा ही नहीं दी, 'पुत्रवती जुबती' आदिसे उन्होंने नारी जीवनकी सफलता भी बतलायी। आज्ञाके साथ आशीर्वाद दिया

रति हो अविरल अमल सिय रघुवीर पद नित नित नई। माता सुमित्राका ही यह आदर्श हृदय था प्राणाधिकचित्रकूटमें माता सुमित्राकी नीतिज्ञताका बड़ा मनोहर परिचय हमें मिलता है। श्रीजनकजीकी महारानी सुनयनाका कैकेयीपर अपार रोष है। कौसल्याजीके बार-बार समझानेपर भी उनका चित्त शान्त नहीं होता। 'सुनिअ सुधा, देखिअहिं 'गरल' के समान कटूक्तियाँ वे सुनाती जा रही हैं। सहसा सुमित्राजीने 'देबि दंड जुग जामिनि बीती।' कहकर इस प्रसंगको ही समाप्त कर दिया है।

दूसरी बार हमें उनके उसी गौरवमय हृदयका परिचय मिलता है, जिस गौरवसे उन्होंने लक्ष्मणको बन जानेकी आज्ञा दी थी। 'लङ्कामें घोर युद्ध हो रहा है। लक्ष्मण रणभूमिमें आहत होकर मूच्छित हो गये हैं।' यह समाचार धौलागिरि लेकर जाते हुए हनुमानजीने भरतजीके बाणसे आहत होकर गिरनेपर दिया। अयोध्यामें अत्यन्त उदासी और व्याकुलता छा गयी।

'छिन छिन गात सुखात मातु के छिन छिन होत हरे हैं।" उस समय माता सुमित्राको मनोदशा विचित्र हो गयी। 'लक्ष्मण- मेरा पुत्र, श्रीरामके लिये सम्मुख युद्धमें वीरतापूर्वक लड़ता हुआ गिरा है। अहा मैं धन्य हो गयी।' प्रसन्नतासे वे खिल उठीं। पर दूसरे ही क्षण-'ओह! शत्रुओं के मध्यमें श्रीराम अकेले रह गये।" यह सोचते ही उनका मुख सूख गया। पर तुरंत ही 'क्या चिन्ता है, अभी शत्रुघ्न तो है ही!' एक निश्चयपर आकर उन्होंने । संतोष व्यक्त किया। पुत्रको तुरंत आज्ञा दी- 'तात जाहु कपि संग।' ऐसी जननीका पुत्र प्रमादी या भीरु नहीं हुआ करता।' रिपुसूदन उठि कर जोरि खरे हैं।' आज्ञाका पालन हुआ। महर्षि वसिष्ठने नहीं रोका होता तो माता अपने छोटे पुत्रको भी श्रीरामकी सेवामें लङ्का भेजनेसे रुकती नहीं। उन्होंने लक्ष्मणको आज्ञा देते समय कहा था-

राम सीय सेवा सुचि है ही, तब जानिहाँ सही सुत मेरे।"

और इस सेवाकी अग्निमें तपकर जब उनका लाल तर विशुद्ध काञ्चनकी भाँति अधिक उज्ज्वल होकर लौटा, तभी उन्होंने उसे हृदयसे लगाया धन्य !



You may also like these:



maata sumitraa ki marmik katha
maata sumitraa ki adhbut kahani - Full Story of maata sumitraa (hindi)

[Bhakt Charitra - Bhakt Katha/Kahani - Full Story] [maata sumitraa]- Bhaktmaal


mahaaraaj dasharathakee raaniyonkee sankhya kaheen teen sau saath aur kaheen saat sau bataayee jaatee hai. jo bhee ho, mahaaraanee kausalya pattamahishee theen aur mahaaraanee kaikeyee mahaaraajako sarvaadhik priy theen. sheshamen shreesumitraajee hee pradhaan theen. mahaaraaj chhotee mahaaraaneeke bhavanamen hee praayah rahate the. sumitraajeene upekshit praayah mahaaraanee kausalyaake sameep rahana hee uchit samajhaa. ve bada़ee mahaaraaneeko hee adhik maanatee theen.

putreshti yajn samaapt honepar agnike dvaara praapt charuka aadha bhaag to mahaaraajane kausalyaajeeko de diyaa. sheshaka aadha kaikeyeejeeko praapt huaa. chaturthaansh jo shesh tha, usake do bhaag karake mahaaraajane ek kausalya tatha doosara kaikeyeejeeke haathonpar rakh diyaa. donon mahaaraaniyonne apanaa-apana vah bhaag sumitraajeeko pradaan kar diyaa. mahaaraaj yadi sumitraajeeko bhaag dete to sabhee raaniyonko deneka prashn uthata .

samayapar maata sumitraane do hemagaur tejasvee putr praapt kiye. unamense kausalyaajeeke diye bhaagake prabhaavase lakshmanajee shreeraamake tatha kaikeyeejeeke diye bhaagake prabhaavase shatrughnajee bharatajeeke anugaamee hue. yon chaaronkumaaronko raatrimen maata sumitraakee godamen hee nidra aatee thee. sabakee sukha-suvidhaaka, laalana-paalanaka, kreedaaka prabandh maata sumitra hee karatee theen. gosvaamee tulaseedaasajeene geetaavalee men bada़a sundar varnan kiya hai. anek baar maata kausalya shreeraamako apane paas sula leteen. raatriko jaganepar ve rone lagate. maata raatrimen hee sumitraajeeke bhavanamen pahunchakar kahateen- 'sumitraa! apane raamako lo. inhen tumhaaree godake bina neend hee naheen aatee. dekho to, ro-rokar aankhen laal kar lee hain.' shreeraaghav sumitraajeekee godamen jaate hee chup ho jaate.

bada़e honepar prabhu praatah uthakar pita tatha maataaonko pranaam karate. nity unhen poochhana pada़ta ki majhalee maan kahaan hain. kyonki raajasadanake samast prabandhaka nireekshan, daasa-daasiyonkee niyukti, pooja tatha daanake liye saamagriyonko prastut karana, atithiyonko aamantran diya gaya ki naheen - yah dekhana, dainik evan naimittik utsavon, poojaadikonkee vyavastha karana - sab sumitraajeene apane oopar le liya thaa. in kaaryonmen vyast rahaneke kaaran ve praatah kaal raajasadanake kisee nishchit sthaanapar naheen raha karatee theen.pitaase vanavaasakee aajna paakar shreeraamane maata kausalyaase to aajna lee, parantu sumitraajeeke sameep ve svayan naheen gaye. vahaan unhonne keval lakshmanajeeko bhej diyaa. maata kausalya apane putrako rokakar kaikeyeese virodh naheen kar sakatee theen. bhagavaan ke liye bhee maataakee apeksha vimaata kaikeyee shaastrake ajnaanusaar adhik sammaany thee parantu sumeeke sambandhamen yah baat naheen thee. yadi nyaayaka paksh lekar ve tejasvinee ada़ jaayan to kya hogaa? ve shreeraamako van n jaanekee aajna | nihsankoch de sakatee theen. unake rusht honepar koee bhee unaka prateekaar karanemen samarth naheen thaa. lakshman aur shatrughn donon maataake param aajnaakaaree the. is prakaarakee asamanjasamee sthiti se bachane ke liye hee shreeraghunaathajee sumitraajeese aah lene naheen gaye. lakshmanajeeko aajna maanganepar maata sumitraane jo aajna dee hai, use ham shreeraamacharitamaanasase jyon-kee-tyon uddhrit kiye dete hain. maataake vishaal hridayaka isase vishad parichay aur kaheen bhee praapt hona durlabh hai.

taat tumhaari maatu vaidehee . pita raam sab bhaanti sanehee .. avadh tahaan jaan raam nivaasoo . tahan divas jahan bhaanu prakaasoo
.. jaan pe seey raamu ban jaahaan avadh tumhaar kaaju kachhu naaheen ..
gurapitu maatu bandhu sur saaee seiahin sakal praan kee naaee. raamu praanapriy jeevan jeeke svaaratharahit sakha savahee ke .. poojaneey priy param jahaan ten sab maaniahin raamake naaten .. as jiyen jaani sang ban jaahoo. lehu taat jag jeevan laadoo ..bhoori bhaag bhaajanu bhayahu mohi samet bali jaaun . jee tumhare man chhaada़i lu keenh raam pad thaaun . putravatee jubatee jag soee. raghupati bhagatu jaasu sutu hoee .. sakal sukrit kar bada़ phalu ehoo raam seey pad sahaj sanehoo .. raagu raanshu iriya madu mohoo. jani sapanehun inh ke bas hohoo .. sakal prakaar bikaar bihaaee. man kram bachan karehu sevakaaee .. tumh kahun ban sab bhaanti supaam. sang pitu maatu raam siy jaasoo .. jehin n raam ban lahahin kalesoo. sut soda़ kare ih upades .

maataane is prakaar putrako keval aajna hee naheen dee, 'putravatee jubatee' aadise unhonne naaree jeevanakee saphalata bhee batalaayee. aajnaake saath aasheervaad diyaa

rati ho aviral amal siy raghuveer pad nit nit naee. maata sumitraaka hee yah aadarsh hriday tha praanaadhikachitrakootamen maata sumitraakee neetijnataaka bada़a manohar parichay hamen milata hai. shreejanakajeekee mahaaraanee sunayanaaka kaikeyeepar apaar rosh hai. kausalyaajeeke baara-baar samajhaanepar bhee unaka chitt shaant naheen hotaa. 'suni sudha, dekhiahin 'garala' ke samaan katooktiyaan ve sunaatee ja rahee hain. sahasa sumitraajeene 'debi dand jug jaamini beetee.' kahakar is prasangako hee samaapt kar diya hai.

doosaree baar hamen unake usee gauravamay hridayaka parichay milata hai, jis gauravase unhonne lakshmanako ban jaanekee aajna dee thee. 'lankaamen ghor yuddh ho raha hai. lakshman ranabhoomimen aahat hokar moochchhit ho gaye hain.' yah samaachaar dhaulaagiri lekar jaate hue hanumaanajeene bharatajeeke baanase aahat hokar giranepar diyaa. ayodhyaamen atyant udaasee aur vyaakulata chha gayee.

'chhin chhin gaat sukhaat maatu ke chhin chhin hot hare hain." us samay maata sumitraako manodasha vichitr ho gayee. 'lakshmana- mera putr, shreeraamake liye sammukh yuddhamen veerataapoorvak laड़ta hua gira hai. aha main dhany ho gayee.' prasannataase ve khil utheen. par doosare hee kshana-'oha! shatruon ke madhyamen shreeraam akele rah gaye." yah sochate hee unaka mukh sookh gayaa. par turant hee 'kya chinta hai, abhee shatrughn to hai hee!' ek nishchayapar aakar unhonne . santosh vyakt kiyaa. putrako turant aajna dee- 'taat jaahu kapi sanga.' aisee jananeeka putr pramaadee ya bheeru naheen hua karataa.' ripusoodan uthi kar jori khare hain.' aajnaaka paalan huaa. maharshi vasishthane naheen roka hota to maata apane chhote putrako bhee shreeraamakee sevaamen lanka bhejanese rukatee naheen. unhonne lakshmanako aajna dete samay kaha thaa-

raam seey seva suchi hai hee, tab jaanihaan sahee sut mere."

aur is sevaakee agnimen tapakar jab unaka laal tar vishuddh kaanchanakee bhaanti adhik ujjval hokar lauta, tabhee unhonne use hridayase lagaaya dhany !

196 Views

A Beautiful Bhagwad Gita Reader
READ NOW FREE
What Is Navdha Bhakti? And Why Is It So Important For Us?11 Tips For Enhancing Devotional Service For Busy People84 Beautiful Names Of Lord Shri Krishna (with Meaning) – Reading Them Fills The Heart With Love9 Must Have Qualities Of A Good Vaishnav Devotee



Bhajan Lyrics View All

ज़री की पगड़ी बाँधे, सुंदर आँखों वाला,
कितना सुंदर लागे बिहारी कितना लागे
रंगीलो राधावल्लभ लाल, जै जै जै श्री
विहरत संग लाडली बाल, जै जै जै श्री
तेरा पल पल बिता जाए रे
मुख से जप ले नमः शवाए
जा जा वे ऊधो तुरेया जा
दुखियाँ नू सता के की लैणा
यह मेरी अर्जी है,
मैं वैसी बन जाऊं जो तेरी मर्ज़ी है
तेरे दर की भीख से है,
मेरा आज तक गुज़ारा
प्रीतम बोलो कब आओगे॥
बालम बोलो कब आओगे॥
सावरे से मिलने का सत्संग ही बहाना है ।
सारे दुःख दूर हुए, दिल बना दीवाना है ।
दुनिया से मैं हारा तो आया तेरे दवार,
यहाँ से जो मैं हारा तो कहा जाऊंगा मैं
श्याम हमारे दिल से पूछो, कितना तुमको
याद में तेरी मुरली वाले, जीवन यूँ ही
हर पल तेरे साथ मैं रहता हूँ,
डरने की क्या बात? जब मैं बैठा हूँ
हम प्रेम दीवानी हैं, वो प्रेम दीवाना।
ऐ उधो हमे ज्ञान की पोथी ना सुनाना॥
राधे राधे बोल, राधे राधे बोल,
बरसाने मे दोल, के मुख से राधे राधे बोल,
मेरे जीवन की जुड़ गयी डोर, किशोरी तेरे
किशोरी तेरे चरणन में, महारानी तेरे
श्री राधा हमारी गोरी गोरी, के नवल
यो तो कालो नहीं है मतवारो, जगत उज्य
मेरी करुणामयी सरकार, मिला दो ठाकुर से
कृपा करो भानु दुलारी, श्री राधे बरसाने
रंग डालो ना बीच बाजार
श्याम मैं तो मर जाऊंगी
तमन्ना यही है के उड के बरसाने आयुं मैं
आके बरसाने में तेरे दिल की हसरतो को
साँवरिया ऐसी तान सुना,
ऐसी तान सुना मेरे मोहन, मैं नाचू तू गा ।
वृदावन जाने को जी चाहता है,
राधे राधे गाने को जी चाहता है,
श्याम बुलाये राधा नहीं आये,
आजा मेरी प्यारी राधे बागो में झूला
आज बृज में होली रे रसिया।
होरी रे रसिया, बरजोरी रे रसिया॥
कहना कहना आन पड़ी मैं तेरे द्वार ।
मुझे चाकर समझ निहार ॥
मन चल वृंदावन धाम, रटेंगे राधे राधे
मिलेंगे कुंज बिहारी, ओढ़ के कांबल काली
किशोरी कुछ ऐसा इंतजाम हो जाए।
जुबा पे राधा राधा राधा नाम हो जाए॥
राधा कट दी है गलिआं दे मोड़ आज मेरे
श्याम ने आना घनश्याम ने आना
नटवर नागर नंदा, भजो रे मन गोविंदा
शयाम सुंदर मुख चंदा, भजो रे मन गोविंदा
बहुत बड़ा दरबार तेरो बहुत बड़ा दरबार,
चाकर रखलो राधा रानी तेरा बहुत बड़ा
दिल की हर धड़कन से तेरा नाम निकलता है
तेरे दर्शन को मोहन तेरा दास तरसता है
बोल कान्हा बोल गलत काम कैसे हो गया,
बिना शादी के तू राधे श्याम कैसे हो गया

New Bhajan Lyrics View All

शिव शंकर अमली, भोले बाबा अमली,
मैं तो बगिया में बो आई भांग की कली...
शिव शिवाय, शिव शिवाय,
नीली महिका और नीलकंठ नाद,
तेरी बजती मुरलिया देखकर, दौड़ी चली आई
छोड़ जगत के काम छोड़ सीना जोरी रे,
ले लो हरि का नाम जिंदगी थोड़ी है...
घरघर में तुलसा सजी खड़ी,
शालिग्राम ढूंढ रहे गली गली॥